jest miastem na prawach powiatu, w którym zamieszkuje około 70 tys. mieszkańców na obszarze 35,28 km2. Jako miasto przygraniczne pełni rolę centrum przemysłowo - usługowo - tranzytowego. Chełm położony jest w odległości 29 km od przejścia granicznego z Ukrainą w Dorohusku, 72 km od przejścia granicznego w Zosinie oraz 92 km od przejścia granicznego w Hrebennem. Miasto jest ważnym węzłem komunikacyjnym - tędy przebiega międzynarodowy szlak komunikacyjny: Region chełmski obejmujący Chełm i powiat ziemski zamieszkały jest przez ponad 140 tys. osób, z czego około 70 tys. to ludzie w wieku produkcyjnym. Jednym z jego wielkich atutów jest doświadczona kadra menedżerska i techniczna o wysokich kwalifikacjach zawodowych, szczególnie w branżach: budowlanej, mechanicznej, obuwniczej, rolno - spożywczej i meblarskiej. Potencjał lokalnego rynku pracy szacuje się na ponad 7000 osób, a stopa bezrobocia kształtuje się na poziomie około 14 %. Zdecydowanie dominującą branżą w gospodarce Chełma jest handel i usługi. Działa w niej prawie 40% wszystkich podmiotów. Jednakże obserwuje się zmienną zniżkową tendencję procentowego udziału ww. branży w ogóle istniejących firm. Innymi branżami na rynku chełmskim są: obsługa nieruchomości i firm, transport, gospodarka magazynowa i łączność, przemysł i budownictwo. Branża obsługi nieruchomości i firm sukcesywnie rozwija się, natomiast przemysł i budownictwo niestety nie są już tak dominującymi branżami, jak w latach poprzednich. Ich procentowy udział w strukturze podmiotów gospodarczych waha się między 7,89% a 8,67%. Chełm leży we wschodniej Polsce, w odległości około 230 km od Warszawy, 71 km od Lublina, 65 km od Zamościa i 29 km od przejścia granicznego z Ukrainą w Dorohusku. Położenie Chełma wyznaczają współrzędne: 51° 09' szerokości północnej i 23° 29' długości wschodniej. Geograficznie miasto leży na skraju Pagórów Chełmskich, niewielkiego mezoregionu geograficznego, zaliczanego do Polesia Wołyńskiego, będącego częścią Niżu Środkowoeuropejskiego. Obszar charakteryzuje się specyficzną rzeźbą terenu, łączącą krajobraz nizinny z elementami wyżynnymi. Charakterystycznym elementem są liczne wzgórza kredowe typu wyspowego, poprzedzielane rozległymi i często podmokłymi dolinami. Podłoże tworzą skały kredowe, przykryte trzeciorzędowymi piaskowcami. Pokłady kredy w okolicach Chełma należą do największych złóż tego surowca na terenie Polski. Pagóry otaczają piaszczyste i podmokłe równiny, od wschodu Obniżenie Dubienki, a od zachodu Obniżenie Dorohuckie. Region charakteryzuje się umiarkowanym klimatem o pewnych cechach kontynentalnych. Pogodę kształtują masy powietrza polarno-morskiego znad północnego Atlantyku oraz polarno-kontynentalnego z Europy Wschodniej. Średnia temperatura wynosi + 7,4°C, najniższa -37,2 °C, najwyższa +35,5 °C. Chełm zajmuje powierzchnię 3529 ha. Rozległość miasta z północy na południe wynosi 6 km , a ze wschodu na zachód 10 km . Średnie wzniesienie na terenie miasta wynosi ok. 190 m n.p.m . Najwyższy punkt to Górka Chełmska ( 221 m ), a najniższy znajduje się w okolicach Bieławina ( 178,8 m ).Przez miasto przepływa rzeka Uherka (posiada długość 45 km ), będąca dopływem Bugu oraz rzeczka Janówka. Miasto zamieszkuje 68.160 (stan na 31.XII.2005) osób i jest drugim pod względem liczby ludności miastem w województwie. Chełm jest siedzibą władz powiatowych (ziemskich i grodzkich). Miasto otrzymało status powiatu grodzkiego jako byłe miasto wojewódzkie. Ziemski powiat chełmski obejmuje powierzchnię 1885,84 km2 i zamieszkiwany jest przez 81.9 tyś. osób. Powiat składa się z 14 gmin wiejskich (Białopole, Chełm, Dorohusk, Dubienka, Kamień, Leśniowice, Rejowiec (od 2006 r.), Rejowiec Fabryczny, Ruda Huta, Sawin, Siedliszcze, Wierzbica, Wojsławice, Żmudź) i jednego miasta (Rejowiec Fabryczny). Miasto posiada połączenia kolejowe z Warszawą, Lublinem, Rejowcem Fabrycznym (i dalej do Zamościa), Kowlem i Kijowem (do 2002 r. istniało również połączenie z Włodawą). Przez Chełm przebiega droga krajowa nr 12 (Dorohusk-Chełm-Lublin-Radom-Kalisz-Łęknica), drogi wojewódzkie: nr 812 (Krasnystaw-Chełm-Włodawa-Biała Podlaska) i nr 844 (Chełm-Hrubieszów-Dołhobyczów) oraz liczne drogi powiatowe i gminne. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------                                                  
                                               Chełm - historia

 Gród o ponad tysiącletniej historii Chełm - miasto pogranicza wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny, to w przeszłości miejsce współistnienia wielu narodowości, wyznań i kultur. Od średniowiecza na ziemi chełmskiej mieszkali prawosławni, katolicy i Żydzi. W wiekach późniejszych wyznaniowo-kulturową mozaikę uzupełnili protestanci i grekokatolicy, wyznawcy prawosławia związani z Rzymem unią brzeską. W mieście rozbrzmiewał język polski, ruski i hebrajski. W świątyniach, szkołach i na wąskich uliczkach dawnego Chełma różnojęzyczna społeczność prowadziła codzienne życie. Pozostałością barwnej historii są budowle, obyczaje i niezwykły klimat miasta. Początki Chełma sięgają wczesnego średniowiecza. W epoce pierwszych Piastów region związany był z Grodami Czerwieńskimi, obszarem spornym między Rusią i Polską. W XIII w. ziemia chełmska weszła w skład Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, którego najwybitniejszy władca książę Daniel Romanowicz wybudował w Chełmie monumentalny zamek. Budowla stała się główną siedzibą władcy, obdarzonego w 1253 r. tytułem króla Rusi. Tym samym przez prawie półtorej wieku Chełm był się stolicą odrębengo księstwa. Po długoletnich walkach między Litwą, Węgrami i Polską, pod koniec XIV w. ziemia chełmska została włączona w skład państwa polskiego. Aktu inkorporacji dokonała osobiście królowa Jadwiga w 1387 r. Natomiast jej mąż król Władysław Jagiełło doprowadził do formalnej lokacji miasta, nadając mu w 1392 r. prawo magdeburskie. Fragment panoramy miasta około 1915 r. Chełm należał do ważnych ośrodków Polski Jagiellonów, a w mieście rezydowało wielu dostojników świeckich i duchownych. Od XIII w. miasto było siedzibą biskupa prawosławnego, a w XV wieku na trwałe ukształtowało się chełmskie biskupstwo łacińskie. Po unii brzeskiej diecezję prawosławną przekształcono w unicką, która przetrwała do 1875 r. Rozwój miasta został przerwany w XVII wieku. Oddziały kozackie, szwedzkie i moskiewskie, wkraczające do Chełma w trakcie licznych wojen, dokonały ogromnych zniszczeń, które pogrążyły miasto w głębokim kryzysie, częściowo przezwyciężonym w XVIII w. W czasach Augusta III dzięki pewnej stabilizacji ufundowano istniejące do dzisiaj główne świątynie miasta. Po upadku państwa polskiego Chełm znalazł się pod władzą Austrii, a następnie Rosji. Były to niezwykle trudne czasy, bo pełne walki i męczeństwa. Symbolem tego okresu jest los unitów, walczących o zachowanie swej wiary. Równie dramatyczny wymiar miały walki w okresie powstania styczniowego, które w okolicach Chełma przybrały szczególnie intensywny charakter. W końcowym etapie swoich rządów Rosjanie powołali nawet odrębną gubernię chełmską, która weszła bezpośrednio w skład imperium rosyjskiego. W 1915 r. miejsce zaborców rosyjskich zajęli okupanci austriaccy. Nowe porządki pozwoliły na rozwój polskiego, a także żydowskiego i ukraińskiego życia społecznego i kulturalnego. Wielokulturowy charakter miasta został utrzymany po odzyskaniu niepodległości. Przez cały okres międzywojenny Chełm był miastem, w którym działało wiele organizacji polskich, żydowskich i ukraińskich. Polacy czytali "Zwierciadło" i "Kronikę Nadbużańską", Żydzi "Chelmer Sztyme" i "Chelmer Wochenblat", a Ukraińcy "Nove Żyttje". W skromnych salkach teatralnych wystawiano sztuki w języku polskim, jidysz i ukraińskim. Okres II wojny światowej przyniósł ogromne zniszczenia oraz zagładę ludności żydowskiej, stanowiącej do 1939 r. niemal 50% mieszkańców miasta. W Chełmie funkcjonował również olbrzymi obóz jeniecki (Stalag 319), w którym zginęło blisko 100 tys. żołnierzy polskich, rosyjskich, angielskich, belgijskich, włoskich i wielu innych narodowości. Replika pieczęci miejskiej z II połowy XVII wieku. Działaniom okupantów próbowały się przeciwstawić rozbudowane struktury konspiracyjne, głównie Armii Krajowej. Dramatyczne wydarzenia II wojny światowej zmieniły charakter miasta. Wraz z wymordowaniem ludności żydowskiej oraz usunięciem współpracujących z Niemcami Ukraińców, miasto stało się jednolite pod względem narodowym i jedynie materialne ślady świadczą o jego przeszłości. -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

                                         Położenie Chełma

 Usytuowanie miasta na prastarym szlaku handlowym biegnącym z Warszawy przez Lublin, Chełm, Kowel i dalej do Kijowa, już w przeszłości zadecydowało o jego rozwoju. Współcześnie dodatkowym walorem staje się jego przygraniczne położenie niedaleko granicy Unii Europejskiej. Obecnie Chełm ma powierzchnię 35,29 km2 i liczy blisko 70 tys. mieszkańców. Położenie Chełma na szlakach komunikacyjnych, tak kolejowych jak i drogowych, jest wyjątkowo atrakcyjne.Tędy bowiem przebiegają ważne drogi krajowe oraz międzynarodowe, które łączą Zachód Europy ze Wschodem. W Dorohusku, położonym 29 km od Chełma, funkcjonuje drogowe i kolejowe przejście graniczne z Ukrainą. Przez Chełm przechodzą też dogodne szlaki komunikacyjne do przejścia granicznego z Ukrainą w Hrebennem i do przejścia granicznego z Białorusią w Terespolu. Herb i flaga Chełma Herb miasta przestawiający srebrnego niedźwiedzia na tle trzech zielonych dębów i wzgórza, wywodzi się z dawnego herbu ziemi chełmskiej, znanego od XIV w. Przez miasto prawdopodobnie został przejęty w XVI w. i początkowo przedstawiał głowę niedźwiedzia. W kolejnych wiekach na pieczęciach miasta pojawiał się cały niedźwiedź, ale bez drzew. W XIX w. herb przybrał obecna formę, zatwierdzoną przez władze państwowe w 1938 r. Obecny herb został ustanowiony przez Radę Miejską 28 kwietnia 1994 r. i został uzupełniony o koronę stanisławowską zwieńczoną krzyżem. Flagą miasta jest przymocowany do drzewca lub masztu prostokątny płat tkaniny składający się z dwóch pasów poziomych równej szerokości, z których górny jest biały, a dolny - zielony. Pośrodku pasa białego umieszczony jest herb miasta. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


 Miasto Chełm położone jest między dwoma kompleksami leśnymi. Przy północno-zachodnim skraju miasta rozciąga się las Kumowa Dolina, natomiast w części wschodniej położony jest las Borek . Przy wschodnim krańcu lasu Borek znajduje się rezerwat przyrody "Wolwinów" o powierzchni 1,12 ha. Celem ochrony jest zachowanie stanowiska roślinności stepowej z wiśnią karłowatą, oleśnikiem górskim i goryszem alzackim. Na terenie miasta znajduje się 5 parków miejskich, z których godny uwagi jest park przy ulicy Hrubieszowskiej z wieloma gatunkami egzotycznymi, takimi jak orzech szary, korkowiec amurski, iglicznia trójcierniowa. W granicach Chełma znajduje się 13 pomników przyrody. Należą do nich wzgórze widokowe "Grodzisko", płat roślinności kserotermicznej "Borek" oraz takie gatunki drzew jak: ajlant gruczołowaty, iglicznia trójcierniowa, modrzew europejski, wiąz szypułkowy, jesion wyniosły i wyjątkowo okazały miłorząb dwuklapowy. Teren miasta zasługuje na uwagę ze względu na występowanie przedstawicieli rzadkich gatunków fauny m. in. derkacza, płomykówki, puszczyka, pójdźki, uszatki, dzierlatki. W niedalekiej odległości od miasta znajduje się Chełmski Park Krajobrazowy. Fragment otuliny wchodzi w granice miasta. Obejmuje swoim zasięgiem kompleksy leśne Stańków i Żalin oraz unikatowe w skali kraju i Europy torfowiska węglanowe. Swój unikalny charakter torfowiska zawdzięczają występowaniu mozaiki ekosystemów torfowiskowych i kserotermicznych, co związane jest z budową geologiczną podłoża. Występuje tutaj ponad 40 gatunków roślin objętych ochroną prawną oraz 22 wpisane na listę roślin zagrożonych w skali kraju. Do osobliwości należą m.in. łanowo występująca kłoć wiechowata, języczka syberyjska, starzec cienisty, tłustosz dwubarwny. Torfowiska węglanowe zostały uznane za ostoję ptaków o randze światowej. Znajduje się tutaj populacja wodniczki, gatunku zagrożonego w skali świata. Do innych cennych gatunków fauny należą derkacz, dubelt, kulik wielki, błotniak łąkowy, żółw błotny, strzępotek edypus. Bardzo ważną sprawą dla władz Chełma jest zintegrowanie działalności społeczno-gospodarczej i ochrony środowiska w spójny system ekonomiczno-ekologiczny. Od wielu lat podejmuje się szereg działań w celu poprawy środowiska naturalnego. W wyniku realizacji wielu zadań z zakresu ochrony powietrza nie stwierdza się przypadków przekroczeń dopuszczalnych norm stężeń zanieczyszczeń i opadu pyłu. Przykładem może być największy zakład Cementownia "CHEŁM", który wybudował w latach 80-tych urządzenia odpylające na wszystkich urządzeniach technologicznych i aktualnie nie ma potrzeby utrzymywania wokół niego strefy ochronnej. Ponadto na terenie miasta sukcesywnie następuje likwidacja lokalnych kotłowni, powszechne zastosowanie gazu ziemnego w miejsce węgla kamiennego, modernizacja procesów technologicznych i gospodarki energetycznej, wzrost skuteczności i dyspozycyjności eksploatowanych urządzeń odpylających oraz instalacja nowych odpylaczy. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------                                              

                                        ZABYTKI CHEŁMA

 Stare miasto Na zachód od Górki Chełmskiej rozciąga się Stare Miasto, którego początki sięgają czasów księcia Daniela Romanowicza, kiedy powstała otoczona wałami osada miejska. Na jej bazie w 1392 r. na prawie magdeburskim zostało lokowane miasto, które defacto istniało już wcześniej jako miasto "na prawie polskim i ruskim". W XVI w. za murami miejskimi powstały pierwsze przedmieścia: Lubelskie wzdłuż traktu lubelskiego oraz Brzeskie w północnej części miasta. W kolejnym wieku pojawiły się nowe przedmieścia - Podwale i Lwowskie. Po likwidacji murów miejskich na początku XIX w. centrum i przedmieścia coraz bardziej przekształcały się w jednolity organizm miejski. Do XIX w. w mieście dominowała zabudowa drewniana, chociaż już w 1788 r. po olbrzymim pożarze władze państwowe zaleciły wznoszenie budynków murowanych w centrum miasta. Dokonano również regulacji rynku i ul. Lubelskiej, głównej linii komunikacyjnej miasta. Intensywny ruch budowlany rozpoczął pod koniec XIX w. W tym czasie powstały zachowane do dzisiaj kamienice przy Lubelskiej oraz Reformackiej, Kopernika, Krzywej, Pocztowej i Lwowskiej. Obecnie centralnym miejscem starego miasta nadal jest dawny rynek noszący od okresu międzywojennego imię znanego chełmskiego społecznika dr Edwarda Łuczkowskiego. W ostatnich latach rynek został uporządkowany i wyłożony stylową kostką. Przeprowadzone w trakcie Początek XX wieku. Widok na ulicę Lubelską w kierunku dawnego rynku. renowacji badania archeologiczne pozwoliły na odsłonięcie pozostałości dawnego RATUSZA chełmskiego, którego początki sięgają XV w. Zniszczony przez liczne pożary, został ostatecznie rozebrany w 1848 r. Jego miejsce zajął kompleks sklepików żydowskich, zwany potocznie „OKRĄGLAKIEM", który istniał do II wojny światowej. Obok pozostałości ratusza i usytuowanej obok kamienicy starosty, warto zwrócić uwagę na zrekonstruowaną STUDNIĘ MIEJSKĄ oraz POMNIK POLEGŁYCH ZA OJCZYZNĘ, ufundowany w 1930 r. i odbudowany po zniszczeniu w latach 80-tych. Znajdujące się na nim nazwiska chełmskich ochotników, poległych w wojnie polsko-bolszewickiej, zostały ponownie umieszczone po kolejnej renowacji w 2002 r. Ciekawym zabytkiem jest również pochodzący z początków XX w. DREWNIANY KIOSK z gazetami, niegdyś własność żydowskiego kupca Majera Dobkowskiego. Wzdłuż ul. Lubelskiej ciągnie się dziewiętnastowieczna zabudowa, szczególnie ciekawa w zachodniej części starówki. U zbiegu Lubelskiej i Podwalnej kończyły się niegdyś mury miejskie. W trakcie wymiany nawierzchni w tej części miasta archeolodzy odkryli pozostałości BRAMY LUBELSKIEJ, jednej z bram dawnego Chełma. Wśród znajdujących się przy Lubelskiej kamieniczek kilka należy do szczególnie ciekawych. Przy Lubelskiej 3 znajduje się budynek dawnego KONSYSTORZA PRAWOSŁWNEGO z końca XIX w., wykorzystywany obecnie przez Państwową Szkołę Muzyczną im. Ignacego Jana Paderewskiego. Warto niewątpliwie zwrócić również uwagę na odrestaurowaną kamienicę Lewinsztajnów przy ul. Lubelskiej 8, powstałą w 1893 r. według projektu architekta powiatowego A. Sokołowa. W okresie między-wojennym miał w niej siedzibę popularny żydowski Klub Szachowy. W budynku przy Lubelskiej 10, powstałym w 2 połowie XIX w., od 1899 r. funkcjonowała drukarnia i skład materiałów piśmiennych Majera Josefa Bronfelda, w której między innymi wydawano w latach 1933-1939 słynny w całym kraju miesięcznik literacki „Kamena", założony przez chełmskich nauczycieli, Kazimierza Andrzeja Jaworskiego i Zenona Waśniewskiego. Inna ciekawa kamienica znajduje się po drugiej stronie ulicy, przy Lubelskiej 27. Budynek stanowił własność żydowskiej rodziny Kupferów i powstał w 1890 r. według projektu Juliana Cieszkowskiego. Początkowo mieścił jeden z pierwszych hoteli w Chełmie, a w okresie międzywojennym szereg sklepów i warsztatów rzemieślniczych. Miały tutaj siedzibę liczne żydowskie organizacje polityczne, między innymi Żydowska Socjalno-Demokratyczna Partia Robotnicza Poale Syjon (Robotnicy Syjonu). W piwnicach kamienicy znajduje się jedno z wejść do chełmskich podziemi, wykorzystywane obecnie przez restaurację „Gęsia Szyja". W południowej pierzei obecnego Placu Łuczkowskiego znajduje się malowniczy ciąg jednopiętrowych kamieniczek (Lubelska 37-53), budowanych i przebudowywanych od XVII do XX w. Z innych obiektów przy ul. Lubelskiej warto wymienić budynek przy Lubelskiej 30, powstały w 1910 r., prawdopodobnie według projektu M. Adlera z oficyną dobudowaną w latach 30-tych. W okresie międzywojennym znajdował się tutaj popularny hotel „Wiktoria" Berka Lewinsztajna. Przy Lubelskiej 34 w powstałej ok. połowy XIX w. kamienicy znajdowała się jedna z najbardziej znanych aptek chełmskich, początkowo własność F. Filipowicza, a następnie znanego społecznika Józefa Papużyńskiego. W 1901 r. w budynku miał nocować ukrywający się przed policją carską Józef Piłsudski. Szczególnie malownicza jest kamienica przy Lubelskiej 42, powstała na przełomie XIX i XX w., w której mieścił się w okresie międzywojennym Hotel „Centralny", własność Kiwy Wajnryba. Na rogu Lubelskiej i Podwalnej (Lubelska 57) znajduje się ciąg kamieniczek z połowy XIX w., reprezentujących typowy klasycyzm mieszczański, w których znajduje się obecnie część ekspozycji Muzeum Chełmskiego. Szczególnie ciekawą eklektyczną elewację (mimo zniszczenia) posiada kamienica przy ul. Lubelskiej 59, powstała pod koniec XIX w. według projektu A. Sokołowa. W podobnym stanie jest obiekt z przełomu XIX i XX w. pod numerem (Lubelska 75). W okresie międzywojennym mieściło się tutaj biuro Elektrowni Miejskiej. W dolnej części ulicy (Lubelska 70) znajduje się kamienica znanych przemysłowców Ledermanów, powstała na przełomie XIX i XX wieku według projektu A. Sokołowa. W okresie międzywojennym mieściła szereg sklepów i instytucji (m. in. Żydowską Bibliotekę im. Icchaka Lejbusza Pereca). Równie ciekawe kamienice znajdują się przy innych ulicach starówki chełmskiej. Na ul. Kopernika warto zwrócić uwagę na dom pod nr 6, pochodzący z połowy XIX w. oraz pod nr 14 z końca XIX w. W dolnej części ulicy (dawna Gęsia) pod nr 41 znajduje budynek łaźni żydowskiej z ok. 1900 r. Przy ul. Reformackiej uwagę zwraca kamienica pod nr 6 z początku XX w., zaprojektowana przez Stanisława Diehla, której elewację skomponowano według zasad eklektyzmu. Tuż przed wybuchem I wojny światowej przeniesiono do niej Chełmską Szkołę Kolejową. Ciekawa jest również pochodząca z końca XIX w. kamienica pod nr 7, mieszcząca obecnie popularną pizzerię „Kozak". Przy ul. Lwowskiej obok kamienic z końca XIX w. (nr 3 i 6) ciekawym obiektem jest dom Krystiana Dratta, właściciela powstałej w 1894 r. fabryki maszyn rolniczych i odlewni żeliwa. Budynek powstał ok. 1914 r. i obecnie mieści profesjonalne studio fotograficzne znanego chełmskiego artystę fotografika Ryszarda Karczmarskiego. Dziewiętnastowieczne kamienice znajdują się również przy ul. Narutowicza (14 i 16), ul. Pijarskiej (3, 5, 14) oraz ul. Mickiewicza (17). Przy ostatniej z wymienionych ulic zwraca również uwagę budynek pod nr 14, który powstał w 1928 r. z przeznaczeniem na Kinoteatr „Corso". W 1947 r. został zakupiony przez parafię polskokatolicką i obecnie pełni funkcję świątyni pw. MB Zwycięskiej. Przy ul. Sienkiewicza pod nr 8 znajduje się kamienica, w której urodził się Michał Hruszewski, znany ukraiński historyk i działacz polityczny. Nieopodal przy ul. Stefana Czarnieckiego usytuowane są zabudowania prawosławnego seminarium duchownego, użytkowane obecnie przez I Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Czarnieckiego. Monumentalny obiekt powstał w 1890 r. na planie litery E. Wśród pomieszczeń szkolnych znajdowała się kaplica pw. św. Leontiusza, której kopuła zachowała się do dzisiaj. Warto zwrócić również uwagę na znajdujący się przy Placu Tadeusza Kościuszki 3 budynek Sądu Rejonowego, powstały w połowie XIX w. na potrzeby rosyjskiego seminarium nauczycielskiego. Bazylika p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny Zespół pokatedralny Centralnym miejscem współczesnego Chełma jest łagodne wzniesienie, zwane Górką Chełmską, a w przeszłości Górką Katedralną lub Starościńską. W czasach carskich używano również określenia Góra Soborowa. Jest to miejsce narodzin i malownicze zwieńczenie Chełma. Głównym obiektem jest górująca nad miastem majestatyczna późnobarokowa BAZYLIKA P.W. NARODZENIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY, której początki sięgają XIII w., kiedy książę Daniel Romanowiczufundował cerkiew Bogurodzicy, służącą następnie biskupom prawosławnym i unickim. Istniejący obecnie obiekt powstał w latach 1735-1756 według projektu Pawła Fontany. Fundatorem świątyni był unicki biskup chełmski Filip Wołodkowicz, a pracami budowlanymi kierował Tomasz Rezler. W świątyni miała miejsce koronacja cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej w dniu 15 września 1765 r. Po likwidacji unii przez władze carskie w 1875 r. kościół gruntownie przekształcono, nadając mu charakter bizantyjsko-ruski i zamieniając na sobór prawosławny. W 1919 r. kościół został przekazany katolikom i początkowo opiekę nad nim sprawowali jezuici. W 1931 r. erygowano parafię Narodzenia NMP. Mimo usunięcia wielu pierwotnych elementów, szczególnie drewnianego wyposażenia autorstwa Michała Filewicza, świątynia stanowi niezwykle cenny zabytek architektoniczny. Ciekawe jest również wyposażenie, a szczególnie dwa obrazy Franciszka Smuglewicza oraz późnobarokowe ANTEPEDIUM z blachy srebrnej, przedstawiające hołd rycerstwa obrazowi MB Chełmskiej po bitwie pod Beresteczkiem. Bazylika jest również starym sanktuarium maryjnym, powstałym w oparciu o kult obrazu Matki Boskiej Chełmskiej. Niestety oryginał ikony, pochodzący prawdopodobnie z Bizancjum, został wywieziony przez Rosjan w 1915 r. i obecnie jest przechowywany w Łucku na Ukrainie. Od okresu międzywojennego w Chełmie znajduje się jedynie replika obrazu. W 1791 roku przebywał na Górce Chełmskiej z wizytą u biskupa Porfirego Ważyńskiego generał Tadeusz Kościuszko, który szczególnie cenił ziemię chełmską i jej mieszkańców. W trzy lata później szlachta chełmska już 6 kwietnia 1794 r. przystąpiła do powstania kościuszkowskiego. Innym ważnym gościem Górki Chełmskiej był przyszły prymas Polski Stefan Wyszyński, który jako biskup lubelski dokonał w 1945 roku ponownej koronacji obrazu Matki Boskiej Chełmskiej. Bazylikę otacza wianuszek budynków, wśród których zwraca uwagę barokowa BRAMA UŚCIŁUGSKA, najstarsza zachowana do dzisiaj budowla miasta, pochodzącą z ok. 1616 r. Brama wkomponowana jest w ciąg budynków gospodarczych, powstałych w XVII-XVIII w. Wschodnia część zabudowań mieści oddany do użytku w 1997 r. Dom Pielgrzyma. Szczególnie malowniczy jest budynek południowy, otwarty od strony dziedzińca krużgankiem arkadowo-filarowym. Od zachodu łączy się z nim PAŁAC BISKUPÓW UNICKICH, zbudowany w latach 1711-1730 z inicjatywy biskupa Józefa Lewickiego. Budowla o cechach klasycystycznych została rozbudowana w XIX w. i od południa graniczyła z ogrodem biskupim. Na północ od bazyliki usytuowany jest KLASZTOR BAZYLIANÓW, wzniesiony w latach 1640-1649 z fundacji biskupa Metodiusza Terleckiego. Obok znajduje się budynek CHEŁMSKIEGO PRAWOSŁAWNEGO BRACTWA BOGURODZICY, organizacji powstałej pod koniec XIX w. w celu rusyfikacji ziemi chełmskiej. Budowla z bogatą dekoracją architektoniczną o cechach secesji powstała w 1904 r. Obok siedziby Bractwa usytuowana jest wybudowana przed 1878 r. DZWONNICA. Obiekt powstał w ramach przekształceń architektonicznych na Górce Chełmskiej, które miały nadać zespołowi charakter bizantyjsko-prawosławny. Widok na bazylikę w początkach XX w. Na pierwszym planie nieistniejąca już cerkiew przy ul. Trubakowskiej. Po prawej - Kościół p.w. Rozesłania Świętych Apostołów Po przejęciu zespołu przez katolików pojawiły się nawet plany zburzenia dzwonnicy. Ostatecznie zdecydowano się na przebudowę i obecnie budowla stanowi integralną i niezwykle charakterystyczną część zespołu katedralnego. Mierząc ponad 40 m stanowi również wspaniały punkt widokowy . Na parterze budowli znajduje się Mauzoleum Ofiar Terroru Hitlerowskiego i Stalinowskiego. Ponadto w dzwonnicy umieszczono trzy dzwony, noszące imiona: „Maria", „Stanisław" i „Julian". W zachodniej części Górki Chełmskiej znajduje się rozległy park, przedzielony aleją prowadzącą do centrum miasta. Idąc obok dzwonnicy można dotrzeć do ukrytego wśród drzew wzniesienia, zwanego Wysoką Górką, które w istocie jest grodziskiem, kryjącym pozostałości monumentalnego zamku księcia Daniela Romanowicza oraz prawdopodobnie ślady wczesnośredniowiecznego grodu Lędzian, związanego z Grodami Czerwieńskimi. Archeolodzy odkryli również w tym miejscu ślady wieży obronnej, prawdopodobnie z czasów Kazimierza Wielkiego. Zamek Daniela, który pełnił funkcję głównej siedziby władcy, z czasem został rozbudowany i umocnienia objęły całą Górkę Chełmską. Ciekawą pozostałością po tzw. niskim zamku jest studnia, znajdująca się obecnie na tyłach dawnego klasztoru bazylianów. Głęboki na 45 m obiekt obecnie jest przykryty betonowym zabezpieczeniem. Przebudowywany zamek chełmski funkcjonował jeszcze w czasach Jagiellonów. Ostatecznie został zniszczony w XVII w. Wtedy w rejonie dzisiejszych schodów prowadzących do miasta powstał drewniany pałac starostów chełmskich. Ten obiekt uległ zniszczeniu po trzecim rozbiorze Polski. W XIX w. na szczycie Wysokiej Górki wybudowano cerkiew pw. świętych Cyryla i Metodego, którą zburzono w okresie międzywojennym. Obecnie znajduje się tutaj kopiec, zwieńczony drewnianym krzyżem. Po prawej stronie placu przed Bazyliką, uwagę zwraca pomnik prymasa Stefana Wyszyńskiego, odsłonięty w trakcie święta Narodzenia NMP 8 września 1997 r. Nieopodal przy bramie wyjazdowej znajduje się również tzw. Organistówka, wzniesiona w II połowie XVIII w. jako unicki szpital dla ubogich. Obecnie budynek wykorzystuje Państwowa Służba Ochrony Zabytków. Większość wymienionych obiektów została w ostatnich latach poddana konserwacji, toteż bielejące na Górce Chełmskiej budynki, podkreślają walory widokowe miejsca. Kościół p.w. Rozesłania Świętych Apostołów Zespół popijarski Szczególnie cennym zespołem zabytkowym w Chełmie jest usytuowany w centrum miasta kompleks budowli popijarskich. Główny obiekt to późnobarokowy Kościół p.w. Rozesłania Świętych Apostołów. Pierwsza drewniana świątynia w tym miejscu powstała w XV wieku z fundacji króla Władysława Jagiełły, jako pamiątka zwycięstwa pod Grunwaldem, w którym znaczący udział miało rycerstwo ziemi chełmskiej. Obiekt przejął również funkcję głównej świątyni rzymskokatolickich biskupów chełmskich parafii rzymskokatolickiej. Po zniszczeniu tej gotyckiej budowli w trakcie pożaru w 1585 r., kolejną murowaną świątynię ufundował starosta chełmski Jan Łaszcz. Obecnie istniejący kościół powstał w latach 1753-1763 i należy do najpiękniejszych budowli zabytkowych wschodniej Polski. Wśród fundatorów znaleźli się hetman polny koronny Wacław Rzewuski oraz Andrzej i Marianna z Radzymińskich Wolscy. Projekt świątyni stworzył Paweł Fontana i chełmski kościół należy do jego najwybitniejszych dzieł. Budową kierował Tomasz Rezler, a na wystrój wnętrza składają się rzeźby i elementy drewniane autorstwa Michała Filewicza, obrazy Szymona Czechowicza oraz polichromia Józefa Mayera, nadwornego malarza króla Polski Augusta III. Niezwykle piękna bryła kościoła, którego ośmioboczny korpus uzupełniają rząd połączonych kaplic i dwie wieże, usytuowane w narożnikach fasady, do dzisiaj zachwyca kształtem, a wnętrze świątyni przyciąga bogactwem zdobień i wystroju. Całość uzupełniają dwie figury, ustawione przed frontem kościoła, przedstawiające patrona pijarów św. Józefa Kalasantego i Matkę Boską Łaskawą. Po lewej stronie placu przed świątynią w 1995 r. ustawiono kamień poświęcony Mariannie Wolskiej. Drugim obiektem zespołu popijarskiego jest dawne KOLEGIUM, powstałe w pierwszej połowie XVIII w. Pijarzy zostali sprowadzeniu do Chełma w 1667 r. przez sufragana chełmskiego Mikołaj Świrskiego i obok prowadzenia kolegium sprawowali opiekę nad chełmską parafią. Stworzona przez nich szkoła w czasach Komisji Edukacji Narodowej miała status podwydziałowej i zatrudniała wybitnych pedagogów, wśród których wyróżniał się wieloletni rektor Samuel Chruścikowski, autor pierwszego polskiego podręcznika z fizyki. Po kasacie zakonu w budynku funkcjonowało Rosyjskie Gimnazjum Klasyczne Męskie, a w okresie międzywojennym Magistrat, Starostwo Powiatowe oraz Szkoła Powszechna. Obecnie budynek wykorzystuje parafia oraz Muzeum Chełmskie. Kościół p.w. Andrzeja Apostoła Klasztor Reformatów Przy ul. Reformackiej znajduje się kompleks budowli sakralnych, złożony z KOŚCIOŁA PW. ŚW. ANDRZEJA APOSTOŁA i KLASZTORU REFORMATÓW. Zakonnicy zostali sprowadzeni do Chełma w XVIII w. i otrzymali teren poza ówczesnymi murami miasta. W 1750 r. konsekrowano kościół, którego projekt stworzył i osobiście nadzorował budowę wspominany już Paweł Antoni Fontana. Fundatorami obiektu był Andrzej Wolski i jego żona Marianna z Radzymińskich. Barokowa świątynia po likwidacji klasztoru przez władze rosyjskie w 1864 r. została zamieniona na cerkiew prawosławną pw. św. Barbary. W posiadanie zakonników powróciła ostatecznie po II wojnie światowej. Budynki klasztorne zostały rozbudowane i w 1866 r. rozpoczęła tutaj działalność Żeńska Chełmska Szkoła Greckounicka, jedyna tego rodzaju placówka obok Instytutu Aleksandryjsko-Maryjskiego Wychowania Panien w Warszawie. Po likwidacji unii szkoła nabrała charakteru prawosławnego i nadano jej imię cesarzowej Marii Fiodorownej, żony Aleksandra III. Stąd często określana była mianem Instytutu Maryjskiego. W okresie I wojny światowej umieszczono tutaj Seminarium Nauczycielskie Męskie, którego organizatorem był znany później polityk ruchu ludowego Jan Dębski. Po II wojnie światowej na bazie kolejnych placówek kształcących nauczycieli, powołano Zespół Szkół Zawodowych nr 4 im. Kazimierza Andrzeja Jaworskiego oraz Szkołę Podstawową nr 10 im. Księdza Jerzego Popiełuszki. Cerkiew Świętego Jana Teologa Tradycje chełmskiego prawosławia kultywuje CERKIEW PRAWOSŁAWNA P.W. ŚW. JANA TEOLOGA, APOSTOŁA I EWANGELISTY. Początki świątyni sięgają połowy XIX w. Wówczas podjęto decyzję o budowie kolejnej cerkwi prawosławnej, kierując się głównie potrzebami czasowo przebywających w mieście wojsk rosyjskich. 25 lipca 1845 r. powołano Komitet Budowy Cerkwi. Kierownikiem budowy został Jan Lasota. 9 czerwca 1846 r. uroczyście położono kamień węgielny. Do wykonania głównych prac zaangażowano mistrza murarskiego Wincentego Łańcuckiego z Sieniawy. Za roboty ciesielskie i stolarskie odpowiedzialny był Karol Kubik z Leżajska. Roboty blacharskie powierzono Herszkowi Wajsblachowi i Herszkowi Blachmanowi z Chełma. Wykonaniem ikonostasu zajmował się warszawski fabrykant Fryderyk Blickle, który zmarł w trakcie prac w 1849 r. Ostatecznie zamówienie zrealizowała jego żona. Do wykonania obrazów i malowideł ściennych został zaangażowany znany malarz z Warszawy, Bonawentura Dąbrowski. Główną część inwestycji w zasadzie zakończono w 1849 r., jednak jeszcze w kolejnych latach trwały prace wykończeniowe w świątyni oraz w jej otoczeniu. Równocześnie powstała kwadratowa dzwonnica oraz z czasem (ok.1868 r.) budynek parafialny po drugiej stronie ul. Brzeskiej (obecnie Sienkiewicza). Ikonostas Wybudowana świątynia została konsekrowana 13 czerwca 1852 r. Po krótkim okresie funkcjonowania jako obiekt garnizonowy, w 1864 r. cerkiew św. Jana Teologa została przekształcona w świątynię parafialną. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, świątynia jako jedyna pozostała we władaniu chełmskiej społeczności prawosławnej. W 1927 r. przeprowadzono remont świątyni, a dziesięć lat później przygotowano plan rozbudowy cerkwi w kierunku wschodnim. Cerkiew św. Jana Teologa do dzisiaj pełni rolę centrum prawosławia na ziemi chełmskiej. Obecnie ilość ludności prawosławnej szacuje się na ok. 100 rodzin. Po II wojnie światowej przeprowadzano remonty obiektu (w 1949 i 1990 r.) oraz renowację ikonostasu (w latach 1991-1993). Doceniając malowniczość świątyni w 1999 r. władze miasta ufundowały iluminację cerkwi. Synagoga Mała (bet-hamidrasz) Świadectwem wielokulturowej przeszłości miasta jest znajdująca się przy ulicy Kopernika 8, Synagoga MałaA (bet-hamidrasz). Obiekt powstał w latach 1912- 1914 przy ówczesnej ul. Wesołej. Budowla posiada bogato zdobioną elewację z elementami secesji. Po II wojnie światowej budynek został wyremontowany w 1955 r. przez Naczelną Organizację Techniczną. Obok synagogi znajduje się dom rabina, wybudowany ok. 1914 r., wykorzystywany obecnie jako budynek mieszkalny. Obecnie w obiekcie funkcjonuje restauracja. Do okresu II wojny światowej, w odległości 100 metrów znajdowała się druga synagoga (duża), zniszczona podczas wojny przez okupanta huitlerowskiego. Żydzi od średniowiecza osiedlali się na obszarze ziemi chełmskiej. Głównym miejscem ich zamieszkiwania był Chełm. Społeczność żydowska była niezwykle aktywna. Obok działalności gospodarczej Żydzi tworzyli liczne organizacje społeczne i polityczne. W Chełmie wydawano czasopisma żydowskie oraz działało wiele instytucji kulturalnych. II wojna światowa przyniosła prawie całkowitą zagładę ludności żydowskiej na terenie ziemi chełmskiej. Obecnie po Żydach chełmskich pozostały tylko nieliczne materialne ślady. Są to przede wszystkim pozostałości cmentarzy oraz kamienice. Tego rodzaju obiekty usytuowane są głównie przy ul. Lubelskiej oraz ulicach starówki chełmskiej. Sławni Żydzi chełmscy to m.in.: Aron Eliasz Ben Jehuda (Eliasz Baal-Szem), Aron Jehuda, Edels Samuel Eliezer Ben Judah, Efraim Ben Josef, Mondszajn Szymon, Haendel Ida, Har Israel, Milner Szymon Dr, Zygielbojm Szmul (Artur) Mordechaj. IDA HAENDEL - wybitna skrzypaczka, urodzona w rodzinie chełmskich Żydów w 1924 r. Laureatka I Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. Henryka Wieniawskiego w Warszawie w 1935 r. Od 1937 r. koncertowała na licznych scenach świata, współpracując z najsłynniejszymi orkiestrami i dyrygentami. Autorka licznych nagrań płytowych. W 1982 r. otrzymała nagrodę za mistrzowskie wykonanie koncertu Jeana Sibeliusa. Uhonorowana tytułem "Commander of the British Empire" (1991) i "Honorary Doctorate of the Royal College" (2000). 20 maja 2006 r. w Chełmie odbył się koncert Idy Haendel, zorganizowany z inicjatywy Stowarzyszenia "Miasteczko". ZYGIELBOJM SZMUL (ARTUR) MORDECHAJ - urodzony w 1895 r. w Borowicy nad Wieprzem wybitny działacz „Bundu", żydowskiej partii socjalistycznej. Działacz struktur tej partii w Chełmie i członek Rady Miejskiej Chełma w 1919 r. W następnych latach działał na terenie Warszawy i Łodzi. Po wybuchu II wojny światowej przedostał się do Wielkiej Brytanii, gdzie został przedstawicielem „Bundu" w polskiej Radzie Narodowej. 12 maja 1943 r. popełnił samobójstwo, chcąc zaprotestować wobec obojętności świata na zagładę Żydów. Cerkiew św. Mikołaja Zespół dawnego Seminarium Unickiego Na zachód od Górki Chełmskiej rozciąga się panorama najstarszej części miasta. Najciekawsze obiekty zabytkowe znajdują się przy ul. Lubelskiej, od średniowiecza głównej arterii miasta. Na stoku wzniesienia położone są zabudowania dawnego unickiego SEMINARIUM DUCHOWNEGO oraz CERKIEW P.W. ŚW. MIKOŁAJA. Unici byli związani z miastem, od momentu kiedy prawosławny biskup chełmski Dymitr Zbirujski przystąpił wraz z całym duchowieństwem diecezji do unii brzeskiej w 1596 roku. W XVII wieku powstało Gimnazjum Bazyliańskie, przekształcone następnie w Diecezjalne Seminarium Duchowne. Przyszli duchowni nie ograniczali się jedynie do spraw wiary. W 1840 r. w seminarium wykryto tajną organizację. Jej członkowie utrzymywali kontakty ze Stowarzyszeniem Ludu Polskiego, w ramach którego działał słynny Karol Levittoux, jeden z bohaterów niepodległościowej konspiracji XIX wieku, doprowadzony do samobójczej śmierci w celi warszawskiej Cytadeli. Główną część zespołu tworzą zabudowania seminaryjne, powstałe w XVIII i XIX w. i ustawione w kształt litery H. Największe skrzydło północne posiada charakter późnoklasycystyczny. Najciekawszym jednak obiektem jest CERKIEW PW. ŚW. MIKOŁAJA, powstała prawdopodobnie w latach 1720-1730 z fundacji unickiego biskupa chełmskiego Józefa Lewickiego, na miejscu dawnej świątyni, wzmiankowanej w XV w. Budowlę wzniesiono w stylu barokowym na planie kwadratu. Po likwidacji unii służyła jako cerkiew prawosławna, a następnie jako kaplica katolicka. Obecnie znajduje się w niej Dział Sztuki Muzeum Chełmskiego. Budynki szkolne w okresie międzywojennym mieściły Państwowe Seminarium Nauczycielskie Żeńskie, kierowane przez dr Jadwigę Młodowską. Obecnie funkcjonuje tutaj IV Liceum Ogólnokształcące. Pałac Kretzschmarów Wśród kamienic powstałych na przełomie XIX i XX w. wyróżnia się walorami zabytkowymi budowla znajdująca się przy ul. Pocztowej 50, zwana od nazwiska właścicieli Pałacem Kretzschmarów. Budowa obiektu przebiegała w dwóch fazach. W latach 80-tych XIX w. inż. Wilhelm Kretzschmar, właściciel fabryki maszyn rolniczych, zlecił budowę parterowej willi na swoje potrzeby. W 1906 r. fabryka wraz z kamienicą została sprzedana Franciszkowi Gassnerowi. Nowy właściciel gruntownie przebudował obiekt, dodając piętro i wieżyczkę. Budowli nadano również jednolity stylistycznie kształt i uzupełniono o bogaty wystrój w charakterystycznym dla początków XX w. stylu secesyjno-eklektycznym. Po II wojnie światowej pałac został przejęty przez władze miejskie, które po kilku remontach (najbardziej gruntowny miał miejsce w latach 90-tych) przeznaczyły budynek na Urząd Stanu Cywilnego. Magistrat Jednym z ciekawszych budynków powstałych w okresie międzywojennym jest obiekt usytuowany przy ul. Lubelskiej 63, zwany popularnie Magistratem. Powstał w latach 1926-1927 z inicjatywy chełmskich władz samorządowych, głównie z przeznaczeniem na siedzibę urzędów magistrackich i rady miejskiej. Według planów miał być również domem dochodowym (część pomieszczeń miały zająć sklepy) i stanowił w okresie międzywojennym jedyną tego rodzaju inwestycją na obszarze województwa. Budowla składa się z dwóch skrzydeł, połączonych w kształt litery L. Część usytuowana przy ul. Lubelskiej do dzisiaj pełni rolę siedziby władz miasta i została rozbudowana w latach 70-tych. Skrzydło położone przy ul. Strażackiej, mieszczące obecnie kino „Zorza”, zostało zaplanowane na Teatr Miejski. Trudności z wykończeniem obiektu, zmusiły Radę Miejską do przekazania go w ręce prywatne w formie dzierżawy, stąd od 1929 r. funkcjonowało w skrzydle kino, w różnych okresach noszące nazwy: „Wersal”, „Ton” i „Tęcza”. Taką rolę ta część obiektu pełni do dzisiaj. Obecnie funkcjonuje tutaj kino „Zorza”. W części narożnej budynku mieści się również Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej. Cała budowla została zaprojektowana w stylu neorenesansowym, częściowo zatartym w wyniku licznych remontów, szczególnie w części mieszczącej kino. O pierwotnym kształcie świadczą attyki, wieńczące do dzisiaj główną cześć budynku. Dyrekcja Wielka Dzielnica Kolejowa Niezwykle ciekawym miejscem na obszarze Chełma, leżącym we wschodniej części miasta, jest dzielnica kolejowa, funkcjonujące obecnie pod nazwą „Dyrekcja". Pierwotnie ten obszar należał do starostwa chełmskiego, a następnie do władz państwowych. Funkcjonował tutaj folwark pod nazwą Starostwo-Obłonie. W 1927 r. w tym miejscu postanowiono wybudować siedzibę dla Dyrekcji PKP planowaną do przeniesienia z Radomia oraz potężne osiedle kolejowe. Dzielnica miała nosić nazwę „Nowe Miasto" i według planów przygotowanych przez Adama Kuncewicza i Adama Paprockiego, była przeznaczona dla 50 tysięcy ludzi. Biorąc to pod uwagę, inwestycja była porównywalna do budowy Gdyni. Obok ponad 150 budynków mieszkalnych, usytuowanych przy przestronnych i regularnie zaplanowanych ulicach (główne budynki osiedla miały tworzyć stylizowany kształt orła), miał powstać monumentalny gmach dla radomskich władz kolejowych oraz liczne obiekty sportowe i handlowe. Główną osią komunikacyjną miała być Aleja Marszałka Józefa Piłsudskiego, prowadząca od dworca PKP do gmachu dyrekcji. Część dzielnicy miała zostać przeznaczona na zabudowę indywidualną, prywatną lub w ramach spółdzielni mieszkaniowych, działających przy organizacjach zawodowych i społecznych. Inwestycję rozpoczęto w 1928 r. i niestety dosyć szybko przerwano z powodu kryzysu gospodarczego. Niewykończone budynki przez kilka lat niszczały i dopiero tuż przed wybuchem II wojny światowej zostały wykończone, w tym również gmach dyrekcji. Przeniesienie urzędów kolejowych z Radomia miało nastąpić 1 grudnia 1939 r. Niestety wybuch wojny uniemożliwił realizacje tego planu. W okresie powojennym zrezygnowano z dokończenia inwestycji, a obszar „Nowego Miasta" zabudowano nowymi osiedlami, które nie nawiązywały stylem do przedwojennych budynków. Mimo częściowej realizacji zamierzenia, całe osiedle uznano za obiekt zabytkowy. Same budynki, charakteryzujące się doskonałym wykończeniem i jednolitym kształtem, stanowią ciekawy przykład myśli budowlanej okresu międzywojennego. Potężny gmach dyrekcji po wojnie stał się siedzibą licznych urzędów szczebla wojewódzkiego i powiatowego. Chełmskie Podziemia Kredowe Zabytkowa Kopalnia Kredy Chełmskie Podziemia Kredowe to unikalny na skalę światową labirynt podziemnych korytarzy wyżłobionych w kredzie, który na pięciu poziomach ciągnie się kilkadziesiąt kilometrów pod chełmską starówką. Podziemia powstawały na przestrzeni kilkuset lat. Wydobywana pod mieszczańskimi kamienicami kreda służyła w dawnych czasach jako budulec. Stopniowe żłobienie podziemnych korytarzy przez pokolenia chełmskich mieszczan odbywało się bez jakichkolwiek projektów czy uzgodnień. W ten sposób powstał labirynt kredowych lochów, który dzisiaj stanowi atrakcję turystyczną o niezwykłych walorach. Po przystosowaniu w latach 70-tych wybranych fragmentów korytarzy do potrzeb turystycznych, podziemia udostępniono zwiedzającym. Obecna trasa turystyczna ostateczny kształt uzyskała dopiero w roku 1985. Biegnie przez trzy podziemne kompleksy korytarzy (błędników) w rejonie kościoła p.w. Rozesłania Świętych Apostołów, pod rynkiem staromiejskim i pod ulicą Przechodnią. W trakcie zwiedzania prawie dwukilometrowej trasy, którą turyści pokonują w czasie około 50 minut, można zapoznać się z licznymi ekspozycjami geologicznymi, archeologicznymi i historycznymi. Do szczególnych atrakcji należy szyb studni staromiejskiej, użytkowanej od XV do XVIII wieku, zrekonstruowanej obecnie na dawnym rynku staromiejskim, noszącym obecnie imię chełmskiego społecznika dr Edwarda Łuczkowskiego. Podziemia kredowe do dziś kryją wiele zagadek, niespodzianek i tajemnic. W trakcie prac budowlanych nadal odkrywane są nieznane wyrobiska. Niezapomniane wrażenia przynosi wędrówka tonącym w mroku białym labiryntem, która na długo pozostaje w pamięci zwiedzających. Tym bardziej, że w jednej z komór pojawia się legendarny opiekun kredowego labiryntu DUCH BIELUCH. Można mu powierzyć swoje najskrytsze marzenia, które ponoć dobrym ludziom się spełniają Podziemna trasa turystyczna jest bezpieczna dla zwiedzających, posiada oświetlenie elektryczne i stałą temperaturę niezależną od warunków zewnętrznych. W 1994 roku została wpisana do rejestru zabytków jako unikatowa pozostałość górnictwa kredowego. Praktyczne uwagi dla zwiedzających: W podziemiach utrzymuje się stała temperatura przez cały rok wynosząca + 9 st. C, oraz wilgotność 70-80%. Wejście do podziemi znajduje się w skarpie poniżej kościoła p.w. Rozesłania św. Apostołów przy ul. Lubelskiej 55a. Nie zaleca się wchodzenia na trasę osobom cierpiącym na klaustrofobię. W podziemiach można fotografować i filmować bez dodatkowych opłat. Trasa podziemna posiada bezpośrednie połączenie ze stylową restauracją. W związku z tym istnieje możliwość zakończenia zwiedzania w restauracji. Parking dla autokarów znajduje się przy Parku Miejskim ul. Armii Krajowej (naprzeciwko hotelu "Kamena") około 300 m do pawilonu wejściowego. Samochody osobowe mogą parkować w pobliżu wejścia do pawilonu. W mieście parkingi są bezpłatne. Centrum starego miasta wyłączone jest z ruchu samochodowego.